Giriş
Hukuk devletinin en temel unsurlarından biri olan yargı erkinin meşruiyeti, adaletin hem görünür hem de gerçekte tarafsız bir şekilde dağıtılmasına bağlıdır. Yargıya duyulan güven, ancak adil yargılanma hakkı, hakim tarafsızlığı ve objektif tarafsızlık ilkelerinin etkin biçimde uygulanmasıyla güç kazanır. 2025 yılı itibarıyla yargı sistemimiz, dijitalleşmenin hızlanması, sosyal medya kullanımındaki artış ve toplumun yargıdan beklentilerinin değişmesi nedeniyle bu kavramları önceki yıllardan çok daha yoğun tartışır hâle gelmiştir.
Bu kapsamda hakimin reddi, adil yargılanma ilkesini ihlal edebilecek durumlarda taraflara tanınan en önemli koruyucu mekanizmalardan biridir. Bu makale, avukatlar için pratik değeri yüksek bir rehber niteliğinde olup, hakimin reddi müessesesini güncel içtihatlar, objektif tarafsızlık kriterleri ve 2025’e özgü riskler ışığında detaylı biçimde incelemektedir.
Adil Yargılanma Hakkının Vazgeçilmez Unsuru: Hakim Tarafsızlığı
Adil yargılanma hakkı yalnızca kararın hukuka uygunluğunu değil, karar verilene kadar yürütülen sürecin bütünüyle adil olmasını gerektirir. Bu sürecin merkezinde hakimin tarafsızlığı, daha spesifik olarak sübjektif tarafsızlık ve objektif tarafsızlık olmak üzere iki yönüyle değerlendirilir.
Sübjektif Tarafsızlık
Sübjektif tarafsızlık, hakimin kişisel inanç ve önyargılardan uzak şekilde davaya yaklaşmasını ifade eder. Hukukumuzda bir hakimin sübjektif olarak tarafsız olduğu varsayılır; aksi ancak somut ve kesin delillerle ispatlanabilir. Bu nedenle sübjektif tarafsızlığın ihlali istisnai durumlarda gündeme gelir.
Objektif Tarafsızlık
Objektif tarafsızlık, modern hukuk sistemlerinin merkezinde yer alan bir ilkedir. AİHM kararları doğrultusunda objektif tarafsızlık, “makul bir gözlemcinin gözünde hakimin tarafsızlığından şüphe duyulmasını gerektirecek olguların bulunmaması” şeklinde tanımlanır. Yani hakimin kişisel anlamda tarafsız olması tek başına yeterli değildir; aynı zamanda dışarıdan bakan makul bir kişinin gözünde de tarafsız görünmelidir. Yargıtay’ın da belirttiği gibi, önemli olan mahkemenin kurum olarak kişide bıraktığı “güven verici izlenimdir”.
Ceza Genel Kurulu 2019/230 E., 2020/449 K.
Zira, hâkimin tarafsızlığından şüphe duyulmasının dayanağı her somut olayda farklılık arz edebilir. Ancak, red sebebi olarak ileri sürülen hâl mantıklı ve objektif olmalıdır.
Objektif tarafsızlığı zedeleyebilecek durumlara örnek olarak:
- Hakimin davaya ilişkin sosyal medya paylaşımları,
- Taraflarla geçmişte yaşanan kişisel veya hukuki ihtilaflar,
- Hakimin duruşma tutumunun taraflardan birini kayırdığı izlenimi vermesi,
- Kamuoyu önünde yapılan açıklamalar
verilebilir.
Bu nedenle 2025 itibarıyla avukatların objektif tarafsızlığı ihlal eden dijital izlere daha fazla dikkat etmesi gerekmektedir.
Tarafsızlığın Usuli Güvencesi: Hakimin Reddi Müessesesi
Hakimin reddi, tarafların yargılama sürecinin adil yürütülmesi konusunda sahip olduğu en güçlü güvencelerden biridir. Ret talebi, hakim tarafsızlığı’nın zedelendiği veya zedelenme ihtimali bulunduğu durumlarda devreye girer.
1. Hakimin Davaya Bakmasının Yasak Olduğu Haller (Yasaklılık)
CMK Madde 22’de düzenlenen bu hallerde hakimin davaya bakması kesin şekilde yasaktır ve hakimin re’sen çekilmesi gerekir. Başlıca yasaklılık sebepleri şunlardır:
- Hakimin suçtan bizzat zarar görmesi,
- Taraflarla yakın akrabalık, hısımlık veya evlilik bağı,
- Aynı davada daha önce savcılık, avukatlık, bilirkişilik veya tanıklık yapması.
Bu durumlarda tarafların süreye bağlı kalmadan ret talep etme hakkı bulunur.
2. Hakimin Tarafsızlığını Şüpheye Düşüren Önemli Sebepler
HMK Madde 36 ve CMK Madde 24, hakimin tarafsızlığını zedeleme ihtimali bulunan her türlü önemli sebebin ret gerekçesi olabileceğini düzenler. Bu sebepler sınırlı sayıda olmayıp objektif tarafsızlık değerlendirmesine dayanır.
Örnek sebepler:
- Hakimin davaya ilişkin görüş bildirmesi,
- Taraflardan birine yol göstermesi veya öğüt vermesi,
- Taraflarla düşmanlık veya devam eden bir dava bulunması.
Anayasa Mahkemesi İkinci Bölüm Kararı:
Bu nedenle şüpheli/sanık, müşteki/katılan ya da Cumhuriyet savcısının hakimi reddetmesi mümkün ise de mahkeme veya hakimliği bir kurum olarak reddetmesi mümkün değildir. Keza heyet halinde çalışan bir mahkemenin veya bir adliyede ya da yargı çevresinde bulunan tüm mahkemelerin veya hakimlerinin toplu reddi usulü de yoktur.
Ret Talebinin Usulü ve Süreleri
Süre:
CMK’ya göre ret sebebinin öğrenilmesinden itibaren 7 gün; HMK’ya göre ise en geç ilk duruşmaya kadardır. Ret istemi, ne zaman öğrenilirse öğrenilsin, en geç hüküm verilinceye kadar yapılabilir. Yargıtay bu sürenin önemini kararlarında sıkça vurgulamaktadır.
Ceza Genel Kurulu 2022/250 E., 2023/529 K.
Ayrıca tarafsızlığını şüpheye düşürecek sebeplerden dolayı bir hâkimin reddinin ilk derece mahkemelerinde sanığın sorgusu başlayıncaya; duruşmalı işlerde bölge adliye mahkemelerinde inceleme raporu ve Yargıtay’da görevlendirilen üye veya tetkik hâkimi tarafından yazılmış olan rapor üyelere açıklanıncaya; diğer hâllerde inceleme başlayıncaya kadar istenebileceği, sonradan ortaya çıkan veya öğrenilen sebeplerle duruşma veya inceleme bitinceye kadar da hâkimin reddinin talep edilebileceği; ancak bu istemin, ret sebebinin öğrenilmesinden itibaren yedi gün içinde yapılması gerektiği hüküm altına alınmıştır.
Şekil: Ret talebi, gerekçe ve delilleri içeren bir dilekçeyle yapılır.
Karar: Ret talebi, reddi istenen hakimin katılmadığı bir heyet veya kanunda belirlenen merci tarafından incelenir.
Usule uygun yapılmayan ret talepleri hem reddedilmekte hem de olası hak kayıplarına yol açmaktadır. Bu nedenle avukatın zamanı doğru kullanması önemlidir.
2025 Perspektifi: Değişen Yargı Dinamikleri ve Yeni Riskler
2025 yılı ve sonrası, yargı pratiğinde köklü değişimleri beraberinde getirmekte ve tarafsızlık ilkesi’nin korunması adına yeni risk alanları ortaya çıkarmaktadır.
Dijital Ayak İzleri ve Sosyal Medyanın Rolü
Objektif tarafsızlık testi artık yalnızca duruşma salonu ile sınırlı değildir; hakimin dijital kamusal alandaki varlığı da kapsamaktadır.
Gerekçeli Karar Hakkının Objektif Tarafsızlık Testindeki Yeri
Gerekçeli karar hakkı yalnızca temyiz denetimi açısından değil, aynı zamanda objektif tarafsızlık değerlendirmesinde de önemli bir kriterdir. Yetersiz, yüzeysel veya tartışılmamış gerekçeler hakimin dosyaya önyargılı yaklaştığı şüphesini doğurabilir.
Yapay Zeka Destekli Yargı Süreçleri ve Tarafsızlık Sorunsalı
YZ algoritmalarının önyargılar içerebilmesi, gelecekte hakimin reddi taleplerinin yeni bir kapsam alanı hâline gelebilecektir.
Uzaktan Duruşmalar (SEGBİS) ve Görünüşte Adalet İlkesi
SEGBİS kullanımında yaşanan teknik sorunlar veya hakimin uzaktan bağlantıdaki tutumu, adil yargılanma algısını olumsuz etkileyebilir ve objektif tarafsızlık testinde dikkate alınabilir.
Sonuç
Hakim tarafsızlığı ve objektif tarafsızlık ilkeleri, adil yargılanma hakkının özüdür. Hakimin reddi müessesesi ise bu ilkelerin ihlal edilmesini önleyen en etkili araçtır. 2025 yılı itibarıyla avukatların, yargılamanın her aşamasında tarafsızlık ilkesiyle bağdaşmayan en küçük işareti dahi göz ardı etmeden, ret mekanizmasını doğru, zamanında ve somut delillere dayanarak işletmesi müvekkillerinin haklarını korumak ve yargıya olan güveni tesis etmek adına hayati önem taşımaktadır.
Apilex ile Hakimin Reddi Süreçlerinde Dijital Kolaylık
2025 itibarıyla artan dijitalleşme, avukatların yargılamaya ilişkin belge inceleme ve ret sebeplerinin somutlaştırılması süreçlerinde daha hızlı ve sistematik çalışmasını gerekli kılmaktadır. Apilex, hâkimin reddi taleplerine konu olabilecek dijital izler, çelişkili usuli işlemler veya gerekçeli kararlardaki tutarsızlıklar gibi unsurları belge üzerinden otomatik olarak işaretleyerek avukatın değerlendirme sürecini hızlandırır. Ayrıca ilgili içtihatlara hızlı erişim, ret dilekçesi taslaklarının oluşturulması ve süreç yönetiminin sistematik şekilde takip edilmesi gibi işlevler, hakimin reddi müessesesinin etkin kullanılmasına katkı sağlar. Bu yönüyle Apilex, avukatların hem zaman yönetimini iyileştiren hem de yargılama stratejilerini güçlendiren pratik bir dijital asistandır.